Dzisiaj Birże (lit. Biržai) to niewiele znaczące, niespełna 15-tysięczne miasteczko, leżące na północnych krańcach Litwy, nad jeziorem Szyrwena (lit. Širvėna) i rzekami Apaszczą (lit.Apaščia) i Agluoną (lit. Agluona). Były jednak czasy, gdy odgrywało niepoślednią rolę w dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pełniło funkcję stolicy samodzielnego księstwa, pomieszkiwał w nim Władysław Jagiełło, kwaterował w tamtejszym zamku król szwedzki Gustaw II Adolf podczas wojny z Rzeczypospolitą o Inflanty, spotykał się tam rosyjski car Piotr I Wielki z polskim królem Augustem II Mocnym.

W XIV wieku birżańskie włości były własnością Wielkich Książąt Litewskich, którzy mieli tam mały, drewniany zameczek. Wiadomo, że w 1415 roku przebywał w nim król Władysław Jagiełło. W drugiej połowie XV wieku król Kazimierz Jagiellończyk, nadał Birże Petce Jagojłowiczowi.  Kiedy zmarł on bezpotomnie, dobra te odziedziczyła jego żona, Anna z Radziwiłłowiczów, a po jej śmierci w 1492 roku książę Aleksander Jagiellończyk nadał je bratu Anny,  Mikołajowi Radziwiłłowiczowi (1425-1509) herbu Trąby, kanclerzowi wielkiemu litewskiemu. Po nim dobra te odziedziczył najmłodszy z czterech jego synów, Jerzy, noszący już nazwisko Radziwiłł, a nie Radziwiłłowicz jak jego ojciec, którego nazwisko pochodziło od imienia Radziwiłła Ostikowicza - ojca Mikołaja, a dziadka Jerzego.

Jerzy Radziwiłł (1480-1541) herbu Trąby, kasztelan wileński i hetman wielki litewski, żonaty po raz pierwszy z Barbarą Kiszczanką z Ciechanowca (1478-1513) herbu Dąbrowa, a po raz drugi z Barbarą Kołówną z Dalejowa (1480-1560) herbu Junosza, stał się protoplastą linii birżańskiej Radziwiłłów. Po nim Birże przejął jego jedyny syn, urodzony przez Barbarę z Kołów, Mikołaj Radziwiłł "Rudy" (1512-1584), wojewoda trocki i wileński, hetman i kanclerz wielki litewski. W 1547 roku otrzymał on od cesarza Karola V tytuł księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i odtąd zaczął pisać się "książę na Birżach i Dubinkach". Tytuł książęcy zapewne spowodował, że powiększył znacznie zameczek, pozostawiając go nadal drewnianym. Zbudował też w Birżach szkołę oraz luterański zbór. Mikołaj "Rudy" był katolikiem, ale kiedy po wspaniałym zwycięstwie nad wojskami Iwana Groźnego w 1564 roku pojechał do Częstochowy, aby podziękować za nie Matce Bożej Częstochowskiej, paulini z klasztoru na Jasnej Górze pokazali mu na powitanie, w jaki sposób potrafią wypędzić diabla z człowieka przezeń rzekomo opętanego. Udało to im się wspaniale, ale Radziwiłł odkrył oszustwo, obraził się na katolików i postanowił zostać protestantem. A potem spowodował powstanie w Birżach ośrodka kalwinizmu, działającego tam długie lata. 

Umocnienia ziemne zamku	Armata na resztkach zamkowych murów

Mikołaj "Rudy" był od maja 1542 roku żonaty z Katarzyną Iwińską z Iwna koło Kalisza (1516-1551) herbu Łodzia i miał z nią dwóch synów: Mikołaja i Krzysztofa. Birże odziedziczył młodszy syn - Krzysztof "Piorun" (1547-1603), wojewoda wileński i hetman wielki litewski. On to uczynił z drewnianego zameczku murowany, bardziej ufortyfikowany zamek. W tym celu zatrudnił w 1586 roku budowniczego, Franciszka Mineta, który wzniósł kilka zabudowań zamkowych. Znalazł się wśród nich budynek mieszkalny, otoczonych murem z kilkoma basztami. Prawdziwą fortalicję zbudował dopiero syn Krzysztofa "Pioruna", również Krzysztof (1585-1640), wojewoda wileński i hetman polny litewski, żonaty z Anna Kiszczanką z Ciechanowca (1587-1642) herbu Dąbrowa. Zamek nabrał wówczas cech fortecy niderlandzkiej, otoczony został kurtynami i wzmocniony czterema bastionami na narożach wieloboku fortecznego. We wrześniu 1625 roku został jednak zdobyty po krótkim oblężeniu przez wojsko szwedzkie i stał się na pewien czas kwaterą  króla szwedzkiego, Gustawa II Adolfa. Po podpisaniu rozejmu polsko-szwedzkiego w Altmarku w 1629 roku Birże powróciły do Radziwiłłów, ale z zamkiem zdewastowanym, pozbawionym 60 dział i skarbca wywiezionego przez Szwedów. 

Most nad fosą prowadzący do zamkowej bramy

Krzysztof Radziwiłł postanowił przywrócić mu dawną świetność, ale jego odbudowę rozpoczął dopiero w 1636 roku i zakończył po 4 latach. Niestety, nastała II wojna północna i Szwedzi znowu wrócili i znowu zniszczyli birżański zamek. Jego właścicielem był wówczas Janusz Radziwiłł (1612-1655), wojewoda wileński i hetman wielki litewski. Henryk Sienkiewicz uczynił go w "Potopie" zdrajcą i został tym zdrajcą w powszechnej opinii. Tymczasem był on wielkim patriotą litewskim i zawarcie przez niego rozejmu ze Szwedami (18 sierpnia 1655 r.) było spowodowane zajęciem Wilna przez wojaków cara Aleksego, którzy dokonali w nim okropnej rzezi (8 sierpnia 1655 r.). Janusz Radziwiłł nie był w stanie walczyć na dwa fronty z Rosjanami i Szwedami, tym bardziej że wojska Rzeczypospolitej, dowodzone przez wojewodę poznańskiego, Krzysztofa Opalińskiego, poddały się miesiąc wcześniej Szwedom pod Ujściem nad Notecią. Janusz Radziwiłł musiał więc sprzymierzyć się Karolem X Gustawem, chcąc pomścić rzeź wilnian. Zmarł zresztą wkrótce (31 grudnia 1655 r.) w tykocińskim zamku obleganym przez wojsko Pawła Sapiehy.

Popiersie Janusza Radziwiłła

Następnym księciem na Birżach został stryjeczny brat Janusza, Bogusław Radziwiłł (1620-1669), koniuszy wielki litewski, feldmarszałek szwedzki, namiestnik Prus Książęcych w latach 1657-1669, ożeniony z córką Janusza Radziwiłła, Anną Marią. On to doprowadził, zarówno umocnienia zamkowe, jak i pałac rezydencjonalny, do ostatecznego kształtu. Projektantem przebudowy był nadworny architekt Radziwiłłów, Teofil Spinowski, natomiast pracami budowlanymi kierowali Samuel Arciszewski i Wawrzyniec Kochański. 

Jezioro Szyrwena

Na brzegu sztucznego jeziora Szyrwena, utworzonego po spiętrzeniu rzek Apaszczy i Agluony, powstała w latach 1660-1666 potężna forteca z magnacką rezydencją ukrytą za fortecznymi murami. Przekroczyć je można było przez ośmioboczną bramę, zwieńczoną wieżą zegarową. Na bramie, ponad portalem umieszczony został posąg Krzysztofa "Pioruna" Radziwiłła, kartusz herbowy oraz tablica fundacyjna z pozłacanym napisem. 

Pałac rezydencjonalny Radziwiłłów - widok z podjazdu

Budynek pałacowy znalazł się w głębi dziedzińca zamkowego, postawiony na rzucie wydłużonego prostokąta. Dwukondygnacyjna, ośmioosiowa część środkowa, z piętrową galerią arkadową od frontu, przykryta została dwuspadowym dachem gontowym, zaś obie części boczne, czteroosiowe, podwyższone o półpiętro pokryły dachy namiotowe, ułożone również z dębowych gontów. Zwieńczono je złoconymi kulami, nad którymi znalazły się radziwiłłowskie orły. Pomieszczenia reprezentacyjne usytuowane zostały na parterze części środkowej pałacu i były bogato zdobione, np. ściany jadalni miały nisze zawierające rzeźby, ogrzewające ją piece wykonane były z kafli ozdobionych herbami, a sufit zadziwiał wyszukaną dekoracją.

Elewacja ogrodowa i boczna pałacu

Po śmierci Bogusława ks. Radziwiłła Birże odziedziczyła jego jedyna córka, Ludwika Karolina (1667-1695), która w 1681 roku wyszła za mąż za Ludwika Hohenzollerna (1665-1687). Po jego śmierci została zaręczona z królewiczem Jakubem Ludwikiem Sobieskim, synem króla Jana III Sobieskiego. Tymczasem 10 sierpnia 1687 roku potajemnie poślubiła Karola III Filipa (1661-1724), księcia elektora Palatynatu Reńskiego. Ślub ten wywołał skandal i był rozpatrywany nawet na obradach Sejmu Rzeczypospolitej, który chciał pozbawić Ludwikę Karolinę i jej potomstwo prawa do dóbr birżańskich. Chyba jednak nie pozbawił, bowiem jej córka, Elżbieta Augusta (1693-1728), poślubiając Józefa Karola Wittelsbach (1694-1729), najstarszego syna księcia Palatynatu Sulzbach, wniosła mu w wianie Birże. Tymczasem birżański zamek został ponownie zdobyty przez Szwedów podczas III wojny północnej i całkowicie zniszczony w dniu 28 sierpnia 1704 roku na rozkaz szwedzkiego generała, Adama Ludwika Loewenhaupta.

Dawny arsenał zamkowy

Wydawać by się mogło, że Birże nigdy już nie wrócą do Radziwiłłów, ale tak się nie stało dzięki poczynaniom Hieronima Floriana Radziwiłła (1715-1760), podczaszego i chorążego wielkiego litewskiego, syna Karola Stanisława Radziwiłła i Anny Katarzyny z Sanguszków. Hieronim Florian zaręczył się z córką Elżbiety Augusty i Józefa Karola Wittelsbachów, Marią Franciszką (1724-1794), która otrzymała od rodziców Birże jako posag, a gdy do małżeństwa nie doszło, wykupił birżańskie włości od Wittelsbachów. Zamku jednak już nie odbudował, a że umarł bezpotomnie, Birże przeszły na własność jego starszego brata, Michała Kazimierza „Rybeńki” (1702-1767), ordynata na Ołyce i Nieświeżu. Po Michale Kazimierzu Birże odziedziczył jego syn z  pierwszego małżeństwa z księżną Urszulą Wiśniowiecką, Karol „Panie Kochanku” (1734-1790), a po śmierci Karola syn Michała Kazimierza z drugiego małżeństwa z Anną Luizą Mycielską, Hieronim Wincenty Radziwiłł (1759-1786). Po Hieronimie Wincentym dobra birżańskie przejął jego syn Dominik Hieronim (1786-1813), XI ordynat na Ołyce i Nieświeżu, od 1810 roku pułkownik i dowódca 8. Pułku Ułanów w armii Księstwa Warszawskiego. Po wojnach napoleońskich, w których Dominik Hieronim wojował u boku Napoleona, car Aleksander I pod pretekstem niespłacenia kredytów odebrał mu majątki znajdujące się w zaborze rosyjskim.

Po śmierci Dominika Hieronima udało się w 1816 roku utworzyć w Wilnie tzw. Komisję Radziwiłłowską, która pod nadzorem władz carskich zajęła się oddłużaniem majątków Radziwiłłów i uregulowaniem spraw spadkowych małoletniej księżnej Stefanii Radziwiłłówny, córki Dominika Hieronima. Wówczas przy podziale dóbr radziwiłłowskich klucz birżański nabył tanio jeden z wierzycieli księcia Dominika Hieronima Radziwiłła, Józef  Ignacy hr. Tyszkiewicz (1724-1815) herbu Leliwa, starosta wielatycki, pułkownik wojsk litewskich, żonaty z Marią Anna Galińską (1736-?) herbu Rawicz. Ich jedyny syn (Tyszkiewiczowie mieli jeszcze trzy córki) Michał (1761-1839), ożeniony w 1800 roku z Joanną Karpiówną (1777-1816) herbu własnego, odziedziczył birżańskie dobra, które z kolei przeszły na jego syna Jana. Radziwiłłowie wytoczyli jeszcze proces o Birże, które jednak w 1844 roku ukazem carskim zostały przyznane Janowi Tyszkiewiczowi. 

Jan Konstanty hr. Tyszkiewicz (1801-1862) utworzył rodową ordynację birżańską, stając się pierwszym z Tyszkiewiczów ordynatem na Birżach. W skład dóbr birżańskich wchodziło wówczas 17 kluczy, 36 folwarków, 77 zaścianków i obejmowały one około 80 000 hektarów ziemi ornej i 31 000 hektarów łąk i pastwisk. Zamek Radziwiłłów od czasu zniszczenia go przez Szwedów leżał w ruinie, Jan Konstanty Tyszkiewicz postanowił więc zbudować sobie siedzibę w innym miejscu. Wybrał wyspę Ostrów, leżącą przy przeciwnym w stosunku do fortalicji Radziwiłłów brzegu jeziora Szyrwena.

Most na jeziorze prowadzący do pałacu Tyszkiewiczów

Wzniesiony przez niego w latach 50. XIX wieku pałac był budynkiem murowanym, dwukondygnacyjnym, z dziewięcioosiowym korpusem głównym i dwoma, cofniętymi do tyłu trzyosiowymi skrzydłami bocznymi.

Pałac Tyszkiewiczów - widok z podjazdu

W elewacji frontowej korpusu głównego znalazł się pięcioosiowy ryzalit z facjatką w osi głównej. Poprzedził go portyk z czterema kolumnami dźwigającymi balkon.

Ryzalit z poprzedzającym go portykiem

Do głównego wejścia pod portykiem prowadziły szerokie schody, obrzeżone z obu stron murkiem, na którym stanęły dwa kamienne lwy. Nad korpusem głównym, od strony elewacji ogrodowej wznosiła się czworoboczna wieżyczka z galeryjką widokową. Po kilku latach z obu stron pałacu postawiono na rzucie kwadratu dwa trójosiowe, parterowe pawilony, połączone ze skrzydłami bocznymi arkadowymi galeriami. 

Kamienne lwy	przed portykiem

Przez główne drzwi wejściowe wchodziło się do dwukondygnacyjnego westybulu, którego sufit podparty został czterema kolumnami, a ściany wyłożone boazerią, z rzeźbioną w drewnie galeryjką. Pokoje reprezentacyjne znajdowały się na parterze, była tam też biblioteka z bogatym i cennym księgozbiorem, zawierającym ponad 4 500 tomów, wśród których wyróżniały się starodruki, rękopisy i archiwalia dotyczące nie tylko Tyszkiewiczów, ale i Radziwiłłów, Sapiehów i kilku innych możnych rodów litewskich. Do najcenniejszych woluminów należały: Biblia Jakuba Wujka z 1584 roku, Bibliotheca Fratrum Polonorum z 1656 roku, Religiosae Kiovienses Cryptae Jana Herbiniusa z 1675 roku. Dużą wartość przedstawiały też księgi drukowane w Ławrze Poczajowskiej i monastyrze w Supraślu oraz zbiór map i rysunków wybitnych w owych czasach autorów w ilości przekraczającej 1000 egzemplarzy. Oddzielne kolekcje tworzyły eksponaty etnograficzne, zbroje i dawne mundury wojskowe, minerały i muszle, ordery i medale, gobeliny, sztychy, obrazy znanych malarzy, rzeźby i inne dzieła sztuki.

Widok pałacu od strony ogrodu

Jan Konstanty Tyszkiewicz nie ożenił się i nie miał potomstwa, więc Birże przejął  jego młodszy brat, Michał Tyszkiewicz (1828-1897), żonaty z Marią Radziwiłłówną (1830-1902). Był on profesjonalnym archeologiem, więc zbiory w birżańskim pałacu powiększyły się o archeologiczne eksponaty znalezione na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz podczas wykopalisk prowadzonych w Pompei i Herkulanum. W 1880 roku - z nieznanych nam powodów - prawie wszystkie te kolekcje, wśród których zasoby biblioteki wzrosły do bez mała 20 tysięcy egzemplarzy, zostały przeniesione do pałacu Tyszkiewiczów w Wilnie.

Wieżyczka z galeryjką widokową wieńcząca korpus główny

Po Michale Tyszkiewiczu Birże odziedziczył jego syn Józef (1851-1905). W 1888 roku ożenił się z Heleną Łącką z Łąk Małych (1862-1890) herbu Korzbok, a po jej śmierci pojął za żonę w 1893 roku jej starszą siostrę Izabelę Emilię (1859-1944). Niedługo cieszył się birżańskimi włościami, przekazał je szybko swojemu młodszemu bratu, Janowi Antoniemu (1852-1901), żonatemu z Klementyną Potocką z Podhajec (1856-1921) herbu Pilawa (Srebrna). Ostatnim ordynatem na Birżach został syn Jana Antoniego, Alfred hr. Tyszkiewicz (1882-1930), żonaty z Elżbietą Heleną Radziwiłłówną z Nieświeża (1894-1986), z którą miał jedynego syna - Jana Jerzego, zmarłego bezdzietnie w 1986 roku.

Arkadowa galeria łącząca pawilon z korpusem głównym pałacu Tyszkiewiczów

Po 1920 roku władze powstałego po I wojnie światowej państwa litewskiego rozparcelowały majątek birżański, pozostawiając przy pałacu tylko niewielką resztówkę. Tyszkiewiczowie przebywali wówczas zwykle za granicą i tylko od czasu do czasu przyjeżdżali do swojego pałacu w Birżach, który przestał być ich własnością w 1940 roku, gdy Litwa została wcielona do ZSRR. Przetrwał on w dobrym stanie II wojnę światową, a po jej zakończeniu służył różnym państwowym instytucjom. Ostatnio mieścił administrację fabryki wyrobów lnianych "Siulas", kiedy jednak znaleźliśmy się w Birżach w sierpniu 2015 roku, zastaliśmy budynek pałacowy opustoszały.

Galeria arkadowa w części środkowej pałacu Radziwiłłów

Inaczej rzecz się miała z dawnym zamkiem Radziwiłłów, położonym na przeciwległym brzegu jeziora. Pozostawał on w ruinie 270 lat, ale w latach 70. XX wieku władze Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej postanowiły go odbudować. I odbudowały w końcu lat 80. pałac rezydencjonalny, korzystając z zachowanych oryginalnych planów. Po zakończeniu odbudowy w roku 1988 utworzono w nim Muzeum Krajoznawcze „Sėla“. Nazwa ta pochodzi od Selonii. Tak nazywała się w średniowieczu kraina, na terenie której leżą Birże.

Eksponaty muzealne - drewniane rzeźby ludowe z przełomu XIX i XX wieku

Muzeum posiada kilka stałych wystaw: etnograficzną, prehistoryczną, religijną, prezentującą historię miasta i poświęconą Radziwiłłom. Jego najcenniejszym eksponatem jest ofiarowana przez mieszkającego w Argentynie Karola Radziwiłła Mappa Księstwa Birżańskiego, opracowana przez XVII-wiecznego kartografa i malarza, Józefa Naronowicza-Narońskiego. W muzeum organizowane są konferencje i seminaria o różnorodnej tematyce, zajęcia edukacyjne z zakresu etnografii, koncerty muzyczne oraz takie imprezy jak "Noc w muzeum" czy "Święto miasta Birże". Szczególną popularnością cieszy się Žaldoko alus, czyli "Piwo Żaldokasa". Uczestnicy tej imprezy, która ma miejsce w zamkowej izbie piwnicznej, mogą delektować się piwem warzonym w tradycyjny sposób, pitym ze starych, zabytkowych kufli, a przy okazji posłuchać etnicznej muzyki, granej przez folklorystyczny zespół "Siaudela".