Przed 1410 rokiem ziemie położone na południe od Niemna, gdzie teraz znajdują się Zyple, Łuksze, Szaki, Gryszkabuda, porośnięte były nieprzebytymi borami i nie miały oficjalnych prywatnych właścicieli. Dopiero po bitwie pod Grunwaldem stały się własnością wielkich książąt litewskich i odtąd były miejscem książęcych, a później królewskich polowań. Stopniowo, w XVII i XVIII wieku, następowało zasiedlanie tych ziem. W 1795 roku znalazły się one w zaborze pruskim, a w czasie kampanii napoleońskiej, w 1807 roku, weszły w skład utworzonego wówczas Księstwa Warszawskiego. Wtedy to Napoleon podarował olbrzymie dobra, złożone ze 155 wsi, wśród których znalazły się również Łuksze i Zyple, ks. Józefowi Poniatowskiemu. Po śmierci księcia w 1813 roku przeszły one na własność jego siostry, Marii Teresy Tyszkiewiczowej. Nie była ona jednak zbytnio zainteresowana tym majątkiem, nie widziała go nawet, gdyż mieszkała stale w Paryżu. Sprzedała go więc - ponoć bardzo tanio - w 1845 roku połockiemu ziemianinowi, Janowi Bartkowskiemu. Nowy właściciel, zajmujący się handlem drewnem, zbudował w latach 1845-1855 na skraju lasu, w pobliżu miejscowości Łuksze, parterowy dwór i nazwał go Nowe Zyple. 

W latach 1835-1855 proboszczem w  Łukszach był Antoni Tataro - ksiądz, pisarz i działacz oświatowy w jednej osobie. Nakłonił on Jana Bartkowskiego do wybudowania w tej miejscowości szkoły. W łukszeńskiej szkole uczył się w latach 1864-1866 Jonas Basanavičius, późniejszy animator litewskiego odrodzenia narodowego, a w okresie 1896-1897 - słynny litewski rzeźbiarz, Vincas Grybas. Jan Bartkowski ufundował również murowany kościół w Łukszach p.w. św. Jerzego, w miejsce istniejącej od 1749 roku drewnianej świątyni, wzniesionej przez wojewodę brzeskiego, Adama Tadeusza Chodkiewicza.

Pałac w Zyplach - widok z podjazdu

Po śmierci Jana Bartkowskiego w 1855 roku Nowe Zyple odziedziczyła jego pasierbica, Joanna Kuczyńska (1812-1888), zamężna za Aleksandrem Michałem Kuczyńskim z Kuczyna (1803-1858) herbu Ślepowron, marszałkiem szlachty guberni podlaskiej. Ponieważ mieszkała ona w Korczewie nad Bugiem i zajmowała się tamtejszym majątkiem, a w Zyplach była tylko dwukrotnie i to bardzo krótko, po śmierci męża przekazała Zyple swojej najstarszej córce (dwaj jej synowie zmarli w młodym wieku) Ludwice (1839-1906), zamężnej od 1863 roku za Tadeuszem Leonem hr. Rawita-Ostrowskim (1834-1911) herbu Rawicz. W 1864 roku powierzchnia majątku Zyple, należącego prawnie jeszcze do Joanny Kuczyńskiej, wynosiła 16 168 mórg, czyli około 9055 hektarów. Ludwika Ostrowska mieszkała na stałe - podobnie jak jej matka - w Korczewie, a po zamążpójściu przebywała często w Paryżu, który upodobał sobie na miejsce zamieszkania jej mąż, szukała więc usilnie chętnego do kupienia jej dóbr zypleskich, nie mając zamiaru na nich gospodarować. Znalazła go w 1891 roku. Okazał się nim Tomasz Ludwik hr. Potocki (1860-1912) z Chrząstowa herbu Pilawa (Złota) żonaty z Ludwiką hr. Bnińską (1870-1899) herbu Łodzia, a następnie (od 1 września1900 roku) z Pelagią Józefą Brzozowską (1875-1945) herbu Belina. Dwór, który zbudował Jan Bartkowski, okazał się za mały dla hrabiego Potockiego, więc znacznie go w latach 1891-1901 rozbudował. Zaplanował widocznie liczne potomstwo i rzeczywiście miał je niemałe - trzy córki z pierwszą żoną i trzy córki oraz jednego syna z drugą. Dla tak licznej hrabiowskiej rodziny parterowy, siedmioosiowy dwór był z pewnością niewystarczający, więc po obu jego stronach wyrosły po 10-letniej przebudowie dwa dwukondygnacyjne skrzydła. Dwór można było zatem nazwać już pałacem.

Elewacja ogrodowa pałacu

 Posiadał on dach łamany, dwuspadowy nad korpusem centralnym i czterospadowy nad skrzydłami bocznymi, pokryty dachówką ceramiczną i blachą w częściach szczytowych. W połaci frontowej dachu nad segmentem parterowym widniało 7, a po przeciwnej stronie - 6 lukarn. Pojedyncze lukarny znalazły się w każdej z trzech połaci obu dachów nad skrzydłami bocznymi, z wyjątkiem połaci zwróconych ku sobie. Przed elewacją frontową, w jej osi centralnej zbudowano murowany, przeszklony ganek, ozdobiony narożnym boniowaniem. Znalazły się w nim główne drzwi wejściowe, do których prowadziły pięciostopniowe schody, osłonięte od góry metalowo-szklanym daszkiem, podtrzymywanym przez kute w żelazie wsporniki z secesyjnymi wzorami.  W elewacji ogrodowej odpowiadał gankowi jednoosiowy, wydatny ryzalit, cały boniowany, zwieńczony trójkątnym przyczółkiem. Znajdowały się w nim drzwi prowadzące na taras, otoczony tralkową balustradą, z którego po dwubiegowych rozbieżnych schodach, ograniczonych również tralkami, można było zejść do parku.

Salon - obecnie sala koncertowa

Oba skrzydła boczne miały oddzielne wejścia w elewacjach szczytowych, z małymi, podwyższonymi tarasami, zabezpieczonymi tralkowymi balustradami. Każde okno na parterze, we wszystkich elewacjach, miało wydatne obramienie z pseudouszakami, dekoracyjnym zwornikiem, linijnym naczółkiem i podokiennikiem z krótkim "fartuszkiem", bardziej zaznaczonym na elewacjach szczytowych. Na piętrze natomiast obramienia okien były proste, mniej wydatne, bez dodatkowych elementów dekoracyjnych.

Pałacowe

piece

W przestrzeniach międzyokiennych elewacji frontowej i ogrodowej obu skrzydeł znalazły się po cztery boniowane pilastry toskańskie na pierwszej kondygnacji, a na drugiej - też pilastry toskańskie, ale z pionowymi płycinami wgłębnymi. W osi środkowej tejże kondygnacji, ale tylko w elewacji ogrodowej umieszczony zostały w każdym skrzydle balkon z balustradą tralkową wsparty na kamiennych, rzeźbionych konsolach. Wieńczący część parterową wydatny gzyms przechodził na skrzydłach w gzyms oddzielający obie kondygnacje. Pod okapem, ale nad gzymsem wieńczącym, zarówno w segmencie środkowym, jak i skrzydłach, biegła szeroka opaska przypominająca fryz, z gładkimi metopami, na przemian szerszymi i węższymi, i podwójnymi prostokątnymi płycinami ułożonymi między nimi poziomo. Ponad szerszymi metopami znalazły się sterczyny zakończone kulami. W ten sposób udekorowane elewacje uczyniły pałac bardzo interesującą, neobarokową budowlą.

Oficyna i budynek dawnej kuchni

Oprócz siedziby dworskiej również zabudowania gospodarcze zostały całkowicie zmienione, bowiem podczas pożaru w 1897 roku, spowodowanego awarią maszyny parowej, wszystkie drewniane budynki spłonęły. W ich miejsce postawiono stodoły, chlewnie, stajnie, spichrze murowane. 

Wozownia

W 1912 roku Tomasz hr. Potocki zmarł nagle podczas pobytu w Warszawie. Na gospodarstwie pozostała jego żona Pelagia i prowadziła je do 1919 roku. Kiedy Zyple znalazły się w granicach państwa litewskiego, majątek Potockich został rozparcelowany, pałac zaś przeznaczony na przeniesione z Sejn seminarium duchowne, a w latach 1924-1944 - na szkołę rolniczą. Pod koniec II wojny światowej i tuż po jej zakończeniu mieścił się w nim szpital wojskowy, a potem - biura kołchozowe. Gdy po 1990 roku zlikwidowano kołchoz, pozbawiony gospodarza pałac, począł niszczeć i po krótkim czasie przedstawiał żałosny widok. Nie mógł na to patrzeć miejscowy rzeźbiarz, Vidas Cikana i rozpoczął intensywne starania mające doprowadzić do restauracji pięknego niegdyś obiektu. Udało mu się przekonać do swojej wizji miejscowe władze i w 2001 roku rozpoczęto renowację całego założenia pałacowego. W 2003 roku odnowiono dawną stajnię, w której stowarzyszenie twórców ludowych regionu Szaki "Dailius" utworzyło swoją galerię. Rok po roku coraz to nowe budynki gospodarcze były oddawane do użytku, a renowację pałacu zakończono jesienią 2012 roku. Pełni on teraz funkcję regionalnego ośrodka kultury, w którym odbywają się koncerty, odczyty, spotkania twórców, szkolenia i konferencje oraz różnego rodzaju imprezy kulturalne. Podczas oglądania wnętrz pałacowych uwagę przykuwają przede wszystkim troskliwie odtworzone piece kaflowe. Już one same potrafią powiedzieć, jak wyglądały niegdyś pomieszczenia pałacu. 

Aleja topolowa

Otaczający pałac park jest bardzo rozległy, jego powierzchnia to 21 hektarów. Można wydzielić w nim dwie części. Mniejsza, rozciągająca się przed pałacem, ma kształt regularnego trójkąta. Znajduje się na niej mały staw i kilka grup luźno rozrzuconymi drzew. Jej środkiem biegnie szeroka i długą na 200 metrów aleja, obsadzona topolami balsamicznymi. Druga część, znacznie większa, ma charakter krajobrazowy. Rośnie tam 29 gatunków drzew, takich jak jawory, platany, wiązy górskie, srebrne klony, białe i balsamiczne topole, czerwone dęby, czarne sosny i srebrne jodły. Biegną tamtędy też trzy aleje: lipowa, grabowa i jesionowa. Cały park został uznany w 1986 roku za pomnik przyrody.